محمد رجا
مقدمه
در پی تحولات سیاسی و امنیتی در افغانستان، میلیون‌ها نفر ناگزیر به ترک خانه و کاشانه خود و پناهندگی به کشورهای همسایه شده‌اند. ایران به عنوان یکی از مقاصد اصلی پناهندگان افغانستانی، میزبان جمعیتی بالغ بر ۳.۴ میلیون نفر است. با وجود تلاش‌های انجام شده از سوی دولت ایران و سازمان‌های بین‌المللی، پناهندگان افغانستانی در این کشور با چالش‌های متعددی روبرو هستند که زندگی آنها را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
خطر اخراج اجباری: بنابر گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد (UNHCR، در سال ۲۰۲۳ حدود ۳.۴ میلیون پناهنده افغانستانی در ایران حضور داشتند. از این تعداد، تخمین زده می‌شود که حدود ۱.۵ میلیون نفر فاقد مدارک اقامتی معتبر هستند. این افراد در معرض خطر اخراج اجباری به افغانستان هستند. جایی که جان و امنیت آنها به شدت در معرض خطر قرار دارد. در سال ۱۴۰۲، طبق گفته مقامات مرزی افغانستان، تعداد افغان‌هایی که از ایران به کشور خود برگشته‌اند (در ماه گذشته) سه الی چهار برابر شده است. این افراد تحت فشار فزاینده از ایران اخراج شده‌اند. دو هفته پیش وزیر کشور ایران اعلام کرده بود: در سال گذشته بیش از یک میلیون و سه صدهزار مهاجر را از ایران اخراج کرده اند. روند اخراج مهاجرین غیر قانونی را تا اخرین نفر بشدت ادامه می دهیم .
فقدان مدارک اقامتی معتبر: همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، حدود ۱.۵ میلیون پناهنده افغانستانی در ایران فاقد مدارک اقامتی معتبر هستند. این امر آنها را در برابر سوء استفاده و بهره‌کشی آسیب‌پذیر می‌کند و از دسترسی به بسیاری از حقوق اولیه مانند حق آموزش، حق کار و حق دسترسی به خدمات بهداشتی محروم می‌کند.
محرومیت از حقوق اولیه: پناهندگان افغانستانی در ایران از بسیاری از حقوق اولیه مانند حق آموزش، حق کار و حق دسترسی به خدمات بهداشتی محروم هستند. طبق گزارش یونیسف، حدود ۴۰۰ هزار کودک پناهنده افغانستانی در ایران از تحصیل محروم هستند. هم‌چنین، بسیاری از پناهندگان افغانستانی به دلیل عدم وجود مدارک اقامتی معتبر، امکان اشتغال به کار را ندارند و به ناچار در مشاغل غیرقانونی و ناامن با دستمزد پایین کار می‌کنند. این امر آنها را عملا در معرض استثمار فزاینده قرار می‌دهند. کار از حد توان و طاقت بیرون است و دست مزد بسیار اندک و ناچیز. در بسیاری از موارد دیده و شنیده می‌شود، که کار فرمایان ایرانی از پرداخت همان حد اقل‌ترین دست مزد به کار گران مورد استثمار، خود داری می کنند. پافشاری مهاجر بی‌مدرک بر دریافت دست رنج خودش از کار فرمای ایرانی متاسفانه راه به جای نمی برند. کار فرمای ایرانی به خاطر بهره کشی بیش‌تر از مهاجر بی‌مدرک آنان را تهدید می‌کند که به پولیس تحویل خواهد داد. کارفرمایان اگر تصمیم به نپرداختن حقوق کارگر افغانستانی‌اش داشته باشد، براحتی کارگر را تحویل پولیس می‌دهد تا از پرداخت دست مزد او خلاص شود. این رویه غیر انسانی و ظالمانه بسیار مروج است. بسیاری از مهاجرین از ترس این‌که تحویل پلیس داده نشوند یا از اسرار دریافت دست مزد ناچیز شان صرف نظر می‌کنند، یا هم‌چنان تن به استثمار می‌دهند تا شاید دل کار فرما به رحم بیاید و معاش‌شان را پرداخت نماید.
مشکلات دست رسی به خدمات درمانی: پناهندگان افغانستانی به دلیل عدم دسترسی به بیمه درمانی، با مشکلات زیادی در زمینه دریافت خدمات بهداشتی روبرو هستند. بدلیل فقر، بیکاری، نداشتن بیمه درمانی و تورم فزاینده بسیار از مهاجرین نمی‌توانند به مراکز درمانی مراجعه نمایند. بیمار در کنج خانه و یا اتاقش می‌ماند و با درد و بیماری دست و پنجه نرم می‌کند .
شرایط معیشتی نامناسب: بسیاری از پناهندگان افغانستانی در ایران در شرایط معیشتی نامناسبی زندگی می‌کنند و با فقر و گرسنگی دست و پنجه نرم می‌کنند. براساس گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، حدود ۷۰ درصد از پناهندگان افغانستانی در ایران زیر خط فقر زندگی می‌کنند. امار ۷۰ در صد اعلام شده از سوی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل برای سال ۲۰۲۲ بود. به دلیل که در ایران دقیقه به دقیقه تورم افزایش می‌یابد، این آمار باید امسال نسبت به سال گذشته خیلی بالاتر باشد. مهاجرین زیادی به زیر خط فقر قرار گرفته‌اند. این امر باعث شده است تا بسیاری از آنها با مشکلات مانند سوء تغذیه، عدم دسترسی به آب آشامیدنی سالم و بهداشت نامناسب روبرو شوند.
آسیب‌پذیری زنان و کودکان: زنان و کودکان پناهنده افغانستانی در ایران به طور خاص در معرض آسیب‌های مختلفی مانند خشونت، سوء استفاده و استثمار قرار دارند. براساس گزارشات، بسیاری از زنان و دختران پناهنده افغانستانی در معرض خشونت خانگی، ازدواج زودهنگام و اجباری و قاچاق انسان قرار دارند. به دلیل اوضاغ امنیتی و کنترول شدید بر رسانه‌ها در ایران، آمار دقیق در این زمینه و جود ندارد. عدم دست رسی به حد اقل‌ترین نیازها عملا زنان و کودکان را در صدر لیست افراد آسیب پذیر و در معرض خطر قرار داده است.
عوامل تشدید کننده مشکلات پناهندگان افغانستانی در ایران
علاوه بر چالش‌های ذاتی که پناهندگان با آن مواجه هستند، برخی از سیاست‌ها و اقدامات دولت ایران نیز مشکلات پناهندگان افغانستانی را تشدید می‌کند. از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
محدودیت‌های اعمال شده بر اشتغال: پناهندگان افغانستانی در ایران با محدودیت‌های زیادی در زمینه اشتغال روبرو هستند. آنها فقط مجاز به انجام کار در مشاغل خاص و با دستمزد پایین هستند. این امر باعث شده است تا بسیاری از پناهندگان به ناچار در مشاغل غیرقانونی و ناامن کار کنند و مورد سوء استفاده و استثمار قرار بگیرند.
محدودیت‌های دسترسی به آموزش: کودکان پناهنده افغانستانی در ایران با محدودیت‌های زیادی در زمینه دسترسی به آموزش روبرو هستند. بسیاری از آنها از تحصیل در مدارس دولتی محروم هستند. تعداد کم آنها مجبور به تحصیل در مدارس غیرانتفاعی خود گردان با شهریه‌های بالا هستند. هم‌چنین، کیفیت آموزش در مدارس غیرانتفاعی خود گردان به طور کلی پایین‌تر از مدارس دولتی است.
