بستن رسانه‌های تصویری؛ دلایل اسلامی و پیامدهای اجتماعی

نویسنده: سائمه سلطانی
گروه طالبان اخیراً فرمانی صادر کرد که تمامی تلویزیون‌ها باید ظرف دو ماه آینده، برنامه‌های تصویری خود را به برنامه‌های صوتی تبدیل کنند. این تصمیم واکنش‌های گسترده‌یی را در سراسر افغانستان به همراه داشت و بسیاری از مردم طالبان را به تعصب و جهالت متهم کردند. با این حال، به‌نظر می‌رسد این دستور ریشه در متون اسلامی دارد و طالبان بر اساس احادیث معتبر دینی، این اقدام را توجیه می‌کنند.
در احادیثی از پیامبر اسلام به صراحت آمده است که کسانی که تصاویر انسان یا حیوان را خلق می‌کنند، در روز قیامت دچار عذاب شدید خواهند شد. در حدیثی از صحیح بخاری و صحیح مسلم، پیامبر اسلام می‌گوید: «إنَّ أشدَّ الناس عذابًا یومَ القیامهِ المصوِّرونَ» ترجمه: «کسانی که تصاویر (انسان یا حیوان) می‌کشند، روز قیامت بیشترین عذاب را خواهند دید.»، (صحیح بخاری، حدیث شماره ۵۹۵۰؛ صحیح مسلم، حدیث شماره ۲۱۰۹)
در حدیث دیگری نیز آمده است: «إن الذین یصنعون هذه الصور یعذبون یوم القیامه، یقال لهم: أحیوا ما خلقتم» ترجمه: «به کسانی که این تصاویر را می‌سازند، روز قیامت عذاب داده می‌شود و به آنان گفته می‌شود: آنچه خلق کردید را زنده کنید.»، (صحیح بخاری، حدیث شماره ۵۹۵۱؛ صحیح مسلم، حدیث شماره ۲۱۱۰)
بر اساس این احادیث، طالبان معتقدند که تصاویر، به‌ویژه تصاویر حیوانات و انسان‌ها، می‌توانند نوعی شرک‌آوری تلقی شود و جامعه را از یاد خداوند و عبادت منحرف کند. بنابراین، با حذف تصاویر از رسانه‌ها، آن‌ها در تلاشند تا جامعه‌ی اسلامی را از آن‌چه به زعم آنان انحراف از مسیر دینی است، دور نگه دارند.
مخالفان این دیدگاه، به‌ویژه برخی اسلام‌گرایان، معتقدند که این احادیث مربوط به شرایط خاص زمان پیامبر و برای جلوگیری از بت‌پرستی اعراب جاهلی بوده است. به باور آنان، این احادیث نباید به جوامع مدرن و رسانه‌های تصویری امروز تعمیم داده شود؛ اما طالبان، با استناد به این احادیث، تصمیم خود را مشروع می‌دانند و بر این باورند که رسانه‌های تصویری می‌توانند به شکل جدی رقیب دین و عبادات جمعی باشند.

اما در کنار دلایل دینی، به نظر می‌رسد این تصمیم طالبان اهداف سیاسی و عقیدتی دیگری نیز در بر دارد. یکی از این اهداف، مقابله با فرهنگ غربی است. طالبان رسانه‌های تصویری را ابزاری برای ترویج فرهنگ غربی می‌دانند که از دید آنان با اسلام و آموزه‌های آن در تضاد است. آن‌ها معتقدند که رسانه‌ها می‌توانند پایه‌های عقیدتی و هویت اسلامی جامعه را تضعیف کنند. طالبان که خود را حافظ هویت اسلامی می‌دانند، این اقدام را راهی برای جلوگیری از نفوذ فرهنگ غربی در جامعه‌ی افغانستان می‌بینند.
در کنار این، اقدام طالبان را می‌توان به عنوان تلاشی برای سرکوب آزادی بیان و جلوگیری از نقد حکومت نیز تفسیر کرد. هرچند رسانه‌های افغانستان پس از بازگشت طالبان به قدرت تحت نظارت شدید قرار دارند، همچنان برنامه‌هایی وجود داشت که ممکن بود عمل‌کرد طالبان را به چالش بکشد؛ به‌ویژه برنامه‌های سیاسی و گزارش‌های خبری که می‌توانستند دیدگاه‌های متفاوتی را مطرح کنند. طالبان، مانند بسیاری از حکومت‌های اقتدارگرا، از نقد و بررسی عمل‌کرد خود هراس دارند و با این اقدام، یکی از آخرین پایگاه‌های نقد را هدف قرار داده‌اند.
هم‌چنین، این تصمیم طالبان می‌تواند به سرکوب فرقه‌های مذهبی غیر حنفی در افغانستان نیز مرتبط باشد. در دوره‌ی جمهوریت، رسانه‌های منسوب به جریان‌های شیعی فعالیت داشتند و به ترویج عقاید خود می‌پرداختند؛ اما اکنون با محدودیت‌های جدید، این رسانه‌ها تحت فشار بیشتری قرار خواهند گرفت. طالبان با این اقدامات در تلاش هستند تا جامعه‌ی اسلامی را به سوی یک‌فرقه‌یی‌شدن به نفع مذهب حنفی سوق دهند و سایر فرقه‌های اسلامی را به حاشیه برانند.
یکی دیگر از پیامدهای دیگر این تصمیم، کاهش حضور اجتماعی زنان است. رسانه‌های تلویزیونی یکی از آخرین سنگرهایی بود که زنان افغانستان برای حفظ موقعیت اجتماعی خود در آن مقاومت می‌کردند. با محدودیت‌های جدید، این سنگر نیز از دست آنان گرفته می‌شود و حضور زنان در جامعه بیش از پیش به درون خانه‌ها و نقش‌های سنتی محدود خواهد شد.
از منظر اقتصادی این اقدام طالبان می‌تواند پیامدهای منفی گسترده‌یی داشته باشد. رسانه‌های تصویری یکی از منابع درآمد و اشتغال برای بسیاری از مردم افغانستان بودند. با تعطیلی این رسانه‌ها، بسیاری از افراد شغل خود را از دست خواهند داد و این موضوع می‌تواند فقر و بیکاری را در کشوری که از قبل با مشکلات اقتصادی جدی مواجه بوده است، تشدید کند.
در نهایت، رسانه‌های تصویری یکی از آخرین پایگاه‌های مقاومت روانی و ذهنی علیه طالبان به شمار می‌رفتند. با بستن این رسانه‌ها، انگیزه‌های جمعی برای مقابله با اقتدارگرایی طالبان کاهش خواهد یافت و این گروه به راحتی خواهد توانست قدرت خود را تحکیم کند.
در مجموع، اقدام طالبان برای صوتی‌سازی رسانه‌های تصویری، علاوه بر داشتن ریشه‌های دینی، اهداف سیاسی و اجتماعی مهمی را نیز دنبال می‌کند. این اقدام نه‌تنها سبب سرکوب آزادی بیان و محدودکردن سایر فرقه‌های اسلامی می‌شود، بل‌که با زن‌زدایی و مقابله با ارزش‌های غربی، سعی در حفظ قدرت و کنترل کامل بر جامعه افغانستان دارد.